ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΡΑΨΩΔΙΑ α

Στίχοι 1 – 25 ( προοίμιο )

Προοίμιο σημαίνει εισαγωγή σε ένα έργο (λογοτεχνικό ή άλλο), όπου τίθεται το θέμα και το περιεχόμενό του σε γενικές γραμμές. Στην Οδύσσεια διακρίνουμε δύο προοίμια· στο πρώτο (το κυρίως) προοίμιο ο ποιητής σκιαγραφεί περιγράφει σε γενικές γραμμές τον Οδυσσέα, ενώ στο δεύτερο η Μούσα ορίζει το σημείο από το οποίο θα αρχίσει την εξιστόρηση των περιπετειών του.

Α.ΕΝΟΤΗΤΕΣ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 1-13 = Επίκληση της Μούσας – Πρώτη παρουσίαση του κεντρικού ήρωα.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.14-19 = Η ακούσια παραμονή του ήρωα στο νησί της Καλυψώς.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.20-25 = Η επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα του – Τα συναισθήματα των θεών για τον ήρωα.

à (στ. 1) Μούσα: Ο ποιητής ζητάει από τη Μούσα να του πει την ιστορία του Οδυσσέα, υποδηλώνοντας έτσι ότι το έργο του οφείλεται στη γνώση που του παρέχει η θεά. Η λέξη μούσα χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσει πρόσωπο (κυρίως γυναίκα) που εμπνέει έναν ποιητή και, γενικά, έναν καλλιτέχνη.

à (στ. 1) πολύτροπος (ή πολυμήχανος) χαρακτηρίζεται εκείνος που βρίσκει πολλούς τρόπους για ν’ αποφεύγει το κακό και να πετυχαίνει τον στόχο του· η ικανότητα αυτή αποτελεί το βασικό γνώρισμα του Οδυσσέα.

à (στ. 3) αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο το ιερό: Από αυτό το χρονικό σημείο αρχίζουν οι περιπέτειες του Οδυσσέα, μετά την άλωση της Τροίας δηλαδή· η φράση όμως αυτή τονίζει και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ήρωα στην άλωση (κυρίως με τον Δούρειο Ίππο). Το κάστρο της Τροίας χαρακτηρίζεται ιερό, επειδή, σύμφωνα με τον μύθο, το είχε κτίσει ο Ποσειδώνας· σε κάθε πόλη, εξάλλου, υπήρχαν ιερά (άλση, βωμοί, ναοί κτλ.) θεών που την προστάτευαν.

à (στ. 4) έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές: γνώρισε τον τρόπο σκέψης και τις διαθέσεις πολλών ανθρώπων.

à (στ. 10) νήπιοι και μωροί: που δεν κατάλαβαν τις συνέπειες της πράξης τους, οι ανόητοι.

à (στ. 24) στον θεϊκό Οδυσσέα: Ο Οδυσσέας αλλά και άλλοι ομηρικοί ήρωες χαρακτηρίζονται θεϊκοί όχι τόσο γιατί η καταγωγή τους αναγόταν σε θεούς όσο γιατί είχαν εξαιρετικές ικανότητες.

à (στ. 25) προτού πατήσει της πατρίδας του το χώμα: Ο Ποσειδώνας μπορεί να βασανίζει τον Οδυσσέα στον δικό του χώρο, τη θάλασσα η δικαιοδοσία του θεού τελειώνει όταν ο ήρωας φτάνει στην Ιθάκη.  

Β.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

© ΚΥΚΛΟΣ: Στο στίχο 1 και 12-13 ο ποιητής επικαλείται τη Μούσα. Η τεχνική αυτή, το να τελειώνει δηλαδή ένα τμήμα (ή ένας στίχος) λογοτεχνικού κειμένου όπως (ακριβώς ή περίπου) αρχίζει, λέγεται κύκλος ή κυκλικό σχήμα. 

© ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ: (Τι πρόκειται να συμβεί παρακάτω).

àΣτίχοι 7-11: Στο νησί του Ήλιου χάνονται οι σύντροφοι του ήρωα και μένει μόνος (μ ραψωδία).

àΣτίχοι 16-19: Η Καλυψώ κρατάει τον ήρωα χωρίς τη θέλησή του(ε ραψωδία).

àΣτίχοι 20-21: Με απόφαση των θεών ο ήρωας θα επιστρέψει τελικά στην πατρίδα του (ν ραψωδία).

àΣτίχος 22: Οι αγώνες του θα συνεχιστούν και στην πατρίδα (χ ραψωδία).

©In medias res: Ο ποιητής δεν αφηγείται τα γεγονότα με χρονική σειρά που αυτά έγιναν. Ξεκινάει από τη μέση της ιστορίας. Τα προηγούμενα επεισόδια θα τα δούμε με αναδρομές στο παρελθόν.

 (στ. 14) τότε λοιπόν: Η Μούσα λοιπόν δεν αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά από τη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί ήρωες είχαν επιστρέψει στις πατρίδες τους και μόνο ο Οδυσσέας ήταν αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς.

 ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

àΠολύτροπος Οδυσσέας – Νήπιοι σύντροφοι.

àΘάνατος συντρόφων – Σωτηρία Οδυσσέα.

àΕπιστροφή των ηρώων του Τρωικού πολέμου – Μη επιστροφή του Οδυσσέα.

àΑντιπάθεια του Ποσειδώνα προς τον Οδυσσέα – Συμπάθεια των άλλων θεών προς τον Οδυσσέα.

ΡΑΨΩΔΙΑ α

Στίχοι 26-108

 Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 26-30  =  Η απουσία του Ποσειδώνα.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 27-51 = Ο λόγος του Δία.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 52-72 = Ο δεύτερος λόγος του Δία και η απάντηση της Αθηνάς.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 93 – 108 = Ο δεύτερος λόγος της Αθηνάς – Αποφάσεις.

(ΟΡΕΣΤΗΣ: Γιος του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας)

(ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑΣ: Βασιλιάς των Μυκηνών, γιος του Ατρέα και αδερφός του Μενέλαου)

Β. ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους (θεϊκός ανθρωπομορφισμός). Αυτό δεν σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους και τους θεωρούσαν αθάνατους. Η κοινωνία τους ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής, που είχε χαρακτήρα πατριαρχικό.

Εντοπίζονται στο κείμενο ενέργειες και καταστάσεις των θεών, όπως:

• ταξιδεύουν και επισκέπτονται ανθρώπους, δέχονται προσφορές και ανταποδίδουν

• συνεδριάζουν και αποφασίζουν, αυτό όμως που προτείνει ο πατέρας/αρχηγός

• έχουν συναισθήματα: θλίβονται, οργίζονται και εκδικούνται, ερωτεύονται κτλ.

• εκτιμούν αξίες/αρετές, όπως η φιλοπατρία, η σύνεση κ.ά, ενώ καταδικάζουν το έγκλημα, την αδικία.

• οι σχέσεις τους με τους ανθρώπους νοούνται ανανταποδοτικές, όπως και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων της ομηρικής, τουλάχιστον, εποχής.

Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (ενανθρώπιση)· ή (σπανιότερα) παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση).

- παραδείγματα ανθρωπομορφισμού:

1)   Η συμμετοχή του Ποσειδώνα στη θυσία των Αιθιόπων. (στίχοι 29-30)

2)   Ο Ερμής συνομιλεί με τον Αίγισθο. (στίχοι 49-50)

3)   Τα γλυκά λόγια της Καλυψώς (στίχος 60)

4)   Ο θυμός του Δία. (στίχος 72)

5)   Η αρχή της πλειοψηφίας στις συγκεντρώσεις των θεών. (στίχοι 90-92)

Γ. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ:

Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, όπως με το ταξίδι του Ερμή στο νησί της Καλυψώς και της Αθηνάς στην Ιθάκη (στ. 97-107), άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης, όπως για τον νόστο του Οδυσσέα (στ. 89-90), άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των μνηστήρων (στ. 54-55). 

Η συστηματική προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Με την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος δεν δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί.

©ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχοι 26-30: Η αναφορά στην απουσία του Ποσειδώνα μας προϊδεάζει για τη συνέλευση που ακολουθεί.

2)   Στίχοι 40-51: Το παράδειγμα του Αίγισθου μας προϊδεάζει για την τιμωρία των μνηστήρων.

3)   Στίχοι 97-100: Η Αθηνά μας προϊδεάζει για την επίσκεψη του Ερμή στην Ωγυγία και τη φυγή του Οδυσσέα από εκεί.

4)   Στίχοι 101-105: Η Αθηνά μας προϊδεάζει για όσα θα γίνουν στην Ιθάκη.

5)   Στίχοι 106-108: Η Αθηνά μας προϊδεάζει για το ταξίδι του Τηλέμαχου στην Πύλο και στη Σπάρτη.

Δ.ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Ασεβής Αίγισθος – Ευσεβής Οδυσσέας

2)   Εχθρός του Οδυσσέα – Προστάτης του Οδυσσέα

Ε. ΕΠΙΘΕΤΑ

Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα»)

ΣΤ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΔΙΑΣ: Μεγαλοπρεπής, αυστηρός, συνετός, δίκαιος.

-          ΑΘΗΝΑ: Ευφυής, προνοητική, τολμηρή, γενναία, αδίστακτη.

-          ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ: Εκδικητικός, μικρόψυχος.

-          ΚΑΛΥΨΩ: Αδίστακτη, εγωίστρια.

-          ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Ευσεβής, συνετός, πιστός, πολυβασανισμένος

ΡΑΨΩΔΙΑ α

Στίχοι: 109 – 173

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.109-114 = Η προετοιμασία της Αθηνάς για την αναχώρηση από τον Όλυμπο.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.115-126 = Η μεταμόρφωση της Αθηνάς στην Ιθάκη – Οι μνηστήρες.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ:  στ.127-140 = Ο Τηλέμαχος υποδέχεται το Μέντη- Αθηνά.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.141- 161 = Η φιλοξενία του Μέντη- Αθηνάς στο μεγάλο δώμα του παλατιού.

5^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.162-173 = Το δείπνο και το γλέντι των μνηστήρων.

Β.ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

1)   Η προετοιμασία της Αθηνάς. (στίχοι 109-114)

2)   Η υποδοχή της Αθηνάς από τον Τηλέμαχο. (στίχοι 134-140)

3)   Η φιλοξενία της Αθηνάς και το δείπνο. (στίχοι 141-161)

ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ – ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΘΕΩΝ:

1)   Οι μεταμορφώσεις των θεών.

2)   Η ενανθρώπιση της Αθηνάς. (στίχος 119)

Γ. Η εθιμοτυπία της φιλοξενίας. 

Πρόσθετες επισημάνσεις:

• η χειραψία κατά την υποδοχή του επισκέπτη.

• το απαραίτητο πλύσιμο των χεριών.

• η έμφαση στις περιποιήσεις και στις λεπτομέρειες της προετοιμασίας του γεύματος.

• το φαγητό αυτό καθεαυτό δίνεται μόνο με την εικόνα του στίχου 167/<149>

 H διαδικασία υποδοχής και φιλοξενίας του επισκέπτη (προσαρμοσμένη στις εκάστοτε συνθήκες) επαναλαμβάνεται στην Οδύσσεια, γι' αυτό και χαρακτηρίζεται τυπική.

Δ.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ: Άτολμος, άβουλος, παθητικός δέκτης, καλοσυνάτος, φιλόξενος, διακριτικός.

-          ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ: Μαλθακοί, άξεστοι, αγροίκοι, φωνακλάδες, υπερόπτες, μη έχοντες την αίσθηση του μέτρου.

 Ε.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

©ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχοι 129-132: Το όραμα του Τηλέμαχου μας προϊδεάζει για τη μνηστηροφονία.

2)   Στίχοι 143-145: Η τοποθέτηση του κονταριού του Μέντη- Αθηνάς μαζί με τα κοντάρια του Οδυσσέα μας προϊδεάζει για τη βοήθεια που θα προσφέρει η θεά στον ήρωα κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης του με τους μνηστήρες.

3)   Στίχοι 152-153: Η επιθυμία του Τηλέμαχου να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του μας προϊδεάζει για τη συζήτηση που θα γίνει λίγους στίχους παρακάτω.

ΣΤ. ΕΙΚΟΝΑ-ΣΚΗΝΗ

Με τον όρο εικόνα, στη λογοτεχνία, εννοούμε την περιγραφή που προκαλεί στον αναγνώστη ή στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται (π.χ., την υποδοχή της Αθηνάς-Μέντη από τον Τηλέμαχο). Εικόνες είναι κυρίως οι οπτικές, αυτές δηλαδή που περνούν από τα μάτια μας, όταν διαβάζουμε ή ακούμε ένα λογοτεχνικό κείμενο, εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας (την ακοή, την όσφρηση κτλ.), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε ακουστικές, οσφρητικές κτλ.

Ο όρος σκηνή είναι έννοια ευρύτερη: παρουσιάζει ένα μέρος της δράσης που έχει ενότητα, μπορεί όμως να περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες, όπως, λόγου χάρη, ο αύλειος χώρος του παλατιού (116-142).

Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι:

α. η αλλαγή τόπου,

β. η αλλαγή προσώπων,

γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων,

δ. η διαφοροποίηση του χρόνου.

 

Ζ.ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Εύθυμη διάθεση των μνηστήρων – Μελαγχολική διάθεση του Τηλέμαχου.

2)   Αδιαφορία των μνηστήρων για τον ξένο – Έκδηλο ενδιαφέρον του Τηλέμαχου.

3)   Ήσυχο δείπνο του Τηλέμαχου και της θεάς – Θορυβώδες δείπνο των μνηστήρων.

ΡΑΨΩΔΙΑ α

Στίχοι: 174 – 360

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.174-196: Ο λόγος του Τηλέμαχου.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.197-235: Ο λόγος του Μέντη- Αθηνάς.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.236- 245: Ο δεύτερος λόγος του Τηλέμαχου.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.246-255: Ο δεύτερος λόγος του Μέντη- Αθηνάς.

5^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.256-279: Οι απαντήσεις του Τηλέμαχου.

6^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.280-340: Ο Μέντης- Αθηνά συμβουλεύει τον Τηλέμαχο.

7^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.341-348: Πρόταση του Τηλέμαχου στο Μέντη- Αθηνά να καθυστερήσει την αναχώρησή του.

8^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.349-360: Η ευγενική άρνηση του Μέντη- Αθηνά και η αποκαλυπτική αναχώρησή του/της.

Β.ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ – ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΘΕΩΝ:

σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης. (στίχος 356)

Γ.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

©ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΕΙΣ:

1)   Στίχοι 208-213: ο Μέντης διακόπτει την κανονική ροή του λόγου του και παρεμβάλλει τις πληροφορίες για το Λαέρτη

2)   Στίχοι 285-293: ο Μέντης διακόπτει την κανονική ροή του λόγου του και παρεμβάλλει μια ιστορία από το παρελθόν

©ΕΙΡΩΝΕΙΑ:  γενικά, σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε κάτι που φαίνεται ή λέγεται και σε κάτι που πράγματι συμβαίνει ή εννοείται. Στη λογοτεχνία ειδικότερα (στο έπος, στην πεζογραφία, στο θέατρο), ειρωνεία σημαίνει συχνά αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική κατάσταση, την οποία αγνοούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ήρωες, τη γνωρίζει όμως ο ακροατής / αναγνώστης / θεατής και βρίσκεται έτσι σε πλεονεκτική θέση σε σχέση προς αυτούς. Αυτή η μορφή ειρωνείας σχετίζεται με την εξέλιξη της δράσης, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται δραματική.  

-Παράδειγμα ειρωνείας:

-          Η μεταμορφωμένη θεά γνωρίζει όλη την αλήθεια για την τύχη του Οδυσσέα, όμως πρέπει να προσποιηθεί την ανήξερη.

©ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχοι 294-295: Η υπόθεση του Μέντη μας προϊδεάζει για τη μνηστηροφονία.

2)   Στίχοι 315-316: Η συμβουλή του Μέντη μας προϊδεάζει για το ταξίδι του Τηλέμαχου στην Πύλο και στη Σπάρτη.

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Αισιοδοξία της θεάς – Απαισιοδοξία του Τηλέμαχου.

2)   Γνώση της θεάς – Άγνοια του Τηλέμαχου.

3)   Μεταπολεμικές αντιλήψεις για το θάνατο – Ηρωικές αντιλήψεις για το θάνατο.

ΡΑΨΩΔΙΑ α

Στίχοι 361 – 497

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.362-407: Η εμφάνιση της Πηνελόπης.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.408-473: Διάλογος του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.474-497: Ο Τηλέμαχος αποσύρεται.

Υπερώο (στίχος 366): Το δωμάτιο της Πηνελόπης βρίσκεται στο υπερώο, δηλαδή στην ταράτσα που σκεπάζει τη μεγάλη σάλα υποδοχής.

Βάγιες: υπηρέτριες. Συνόδευαν πάντα την κυρία τους και τη βοηθούσαν σε όλες τις δουλειές. Ήταν συνήθως δύο.

(Ταμίη: ήταν η Ευρύκλεια. Ήταν η οικονόμος και η επιστάτισσα του παλατιού).

Β.ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

-          η φωνή του μοιάζει με θεού (στίχος 145)

Γ.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΠΗΝΕΛΟΠΗ: Θαρραλέα, τολμηρή, πιστή σύζυγος, τρυφερή μάνα, συνετή.

-          ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ: Ώριμος, θαρραλέος, ψύχραιμος, συγκρατημένος, συνετός.

-          ΑΝΤΙΝΟΟΣ: Είρωνας, αλαζονικός, ασεβής, προσβλητικός.

-          ΕΥΡΥΜΑΧΟΣ: Άθλιος χαρακτήρας, υποκριτής, ύπουλος, διπλωμάτης.

-          ΕΥΡΥΚΛΕΙΑ: Ευγενική, ειλικρινής, τρυφερή με τον Τηλέμαχο, συνετή.

Δ.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

©ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχοι 416-420: Ο Τηλέμαχος μας προϊδεάζει για τη δημόσια αντιπαράθεσή του με τους μνηστήρες

2)   Στίχοι 423-425: Με την προειδοποίηση του Τηλέμαχου προϊδεαζόμαστε τόσο για την επίκλησή του στο Δία όσο και για τη μνηστηροφονία.

3)   Στίχοι 497- 497: Η αναφορά του ποιητή στις σκέψεις του Τηλέμαχου μας προϊδεάζει για το ταξίδι του.

©ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΗ:

-          Στίχοι 481-485: Όπου ο Όμηρος μας δίνει πληροφορίες για την Ευρύκλεια

©ΕΙΡΩΝΕΙΑ:

1)   Στίχοι 439-442: Όπου ο Τηλέμαχος αφήνει ανοιχτό το θέμα της διαδοχής, ενώ γνωρίζει (μετά την επιφάνεια της Αθηνάς) ότι οι θεοί είναι με το μέρος του.

2)   Στίχοι 450-452: Όπου ο Ευρύμαχος εύχεται να μη βρεθεί ποτέ κάποιος που θα του αρπάξει τη περιουσία του Τηλέμαχου, ενώ την ίδια στιγμή αυτός και οι φίλοι του κατασπαταλούν την περιουσία του.

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Ο βουβός θρήνος της Πηνελόπης στο υπερώο – Το θορυβώδες γλέντι στη μεγάλη αίθουσα.

2)   Η αίσθηση ευθύνης του Τηλέμαχου – Η ανεμελιά των μνηστήρων.

3)   Ο επιθετικός και προσβλητικός λόγος του Αντίνοου – Ο διπλωματικός λόγος του Ευρύμαχου.

4)   Το πάθος των μνηστήρων για το βασιλικό αξίωμα – Η μετριοπάθεια του Τηλέμαχου για το θέμα της διαδοχής.

5)   Η γεμάτο ένταση αντιπαράθεση του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες – Η σιωπηλή και γεμάτη ηρεμία και αγάπη σκηνή με τον Τηλέμαχο και την Ευρύκλεια.

ΡΑΨΩΔΙΑ δ

Στίχοι 259 – 315, 627 - 632

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.259-292: Αφήγηση της Ελένης.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.293-315: Πρώτη αφήγηση του Μενέλαου – Τέλος της πρώτης ημέρας.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ:στ.627-632: Δεύτερη αφήγηση του Μενέλαου.

Β.ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ:

1)   Τα κατορθώματα του Οδυσσέα στην Τροία.

2)   Οι πρώτες ουσιαστικές πληροφορίες για τον Οδυσσέα.

Ο ρόλος των ραψωδιών β, γ, δ και της «Τηλεμάχειας» γενικότερα:

Η «Τηλεμάχεια», γενικά, επιβραδύνει την έναρξη του νόστου του Οδυσσέα, που αποφασίστηκε πρώτος, ο ποιητής όμως προέταξε τις ραψωδίες α–δ για λόγους, φαίνεται, ουσιαστικούς και αναγκαίους:

α. Στο πλαίσιό τους γνωρίζουμε την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη· ειδικότερα: πόσο πιεστικοί είναι για την Πηνελόπη οι μνηστήρες και πόσο επικίνδυνοι για τον Τηλέμαχο – ακόμη και για τον Οδυσσέα, αν επέστρεφε – αλλά και πόσο ενοχοποιήθηκαν τόσο οι ίδιοι με την υβριστική συμπεριφορά τους όσο και οι πολίτες με την παθητική στάση τους, ώστε να έρθει δικαιολογημένη η τιμωρία στο τέλος.

β. Μαθαίνουμε πολλά και από πολλούς για το ήθος και τη δράση του Οδυσσέα, ώστε να μας είναι γνώριμος όταν έρθει στο προσκήνιο, και ενημερωνόμαστε για τις διαθέσεις θεών και ανθρώπων απέναντί του, ώστε να παρακολουθούμε τα δρώμενα και από τα παρασκήνια.

γ. Γνωρίζουμε τους ανακτορικούς χώρους της Πύλου και της Σπάρτης, που υποδηλώνουν πώς θα ήταν και τα ανάκτορα της Ιθάκης, αν ο Οδυσσέας είχε και αυτός νοστήσει.

δ. Και, κυρίως, στις ραψωδίες αυτές ανδρώνεται ο Τηλέμαχος: αναλαμβάνει πρωτοβουλίες, γίνεται γνωστός στα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα της Πύλου και της Σπάρτης, κερδίζει εκτίμηση, γνωρίζει και ζωντανά πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς, που δεν μπορούσε να έχει στην πατρίδα του, παρομοιάζεται με τον Οδυσσέα, ενώ με το ταξίδι και τον κίνδυνο που διατρέχει τώρα αντιγράφει (μικρογραφικά) και εξωτερικά τον Οδυσσέα· είναι λοιπόν έτοιμος τώρα ο Τηλέμαχος να συνεργαστεί με τον πατέρα του, όταν συναντηθούν στην Ιθάκη.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε

Στίχοι 1 – 49

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.1-24: Έναρξη της συνεδρίασης – Λόγος της Αθηνάς.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.25-49: Λόγος του Δία – Λήξη της συνεδρίασης.

Στην Ενότητα αυτή( στ.1-49) οι θεοί κινητοποιούνται, για να βοηθήσουν έναν άνθρωπο/βασιλιά, που (άμεσα ή έμμεσα) χαρακτηρίζεται πρόθυμος, νηφάλιος, δίκαιος, σπλαχνικός/πονόψυχος, γλυκός σαν πατέρας, και αγαπά την πατρίδα του. H θεϊκή αυτή κινητοποίηση χάριν ενός (καλού βέβαια) ανθρώπου υπογραμμίζει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Οδύσσειας.

 

Β. Το δεύτερο συμβούλιο των θεών

Aπό τη σύγκριση του δεύτερου συμβουλίου των θεών  με το πρώτο, ειδικότερα με τους στ. α 56-108, διακρίνονται τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία (η έγνοια της Αθηνάς για τον αποκλεισμένο στο νησί της Καλυψώς ήρωα και η απόφαση των θεών για τον νόστο του) από τα νέα (αυτά που προέκυψαν από τις ενέργειες του Τηλέμαχου και εκείνα που προδιαγράφουν εξελίξεις)· αυτά κυρίως ενδιαφέρουν:

• ότι οι Iθακήσιοι ξέχασαν τον καλό βασιλιά τους (στοιχείο από τη συνέλευση των πολιτών)·

• ότι ο Τηλέμαχος κινδυνεύει κατά την επιστροφή του από την ενέδρα των μνηστήρων (στοιχείο που προέκυψε μετά το ταξίδι και χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση – επίσπευση άρα της επιστροφής του Oδυσσέα)·

• ότι οι εντολές του Δία στη μεν Αθηνά να αναλάβει την προστασία του Tηλέμαχου, στον δε Ερμή να ανακοινώσει στην Καλυψώ το πρόγραμμα του νόστου, προοικονομούν τα επόμενα μέχρι την άφιξη του Oδυσσέα στην Ιθάκη και την επιστροφή σώου του Τηλέμαχου από τη Σπάρτη, ενώ η αναφορά στην εκδίκηση που θα πάρει ο Οδυσσέας επιστρέφοντας  προβλέπει και τη μνηστηροφονία.

Από τα παραπάνω προκύπτει η συνοχή και ενότητα της Οδύσσειας: H δεύτερη συνέλευση των θεών αποτελεί συνέχεια της πρώτης, καθώς επαναλαμβάνει εντονότερα τα θέματα που τέθηκαν εκεί, αναφέρεται σε δεδομένα που προέκυψαν από την εφαρμογή των εντολών της Αθηνάς προς τον Τηλέμαχο, επαναφέρει δε και προεκτείνει, αλλά ως εντολή του Δία, το σχέδιο που έχει να εκτελέσει ο Ερμής, στο οποίο επικεντρώνεται τώρα η αφήγηση.

 

Γ.ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΘΕΩΝ:

-          Η αγορά των θεών (στίχος 3)

Δ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΑΘΗΝΑ: Πανέξυπνη, τολμηρή, θαρραλέα

-          ΔΙΑΣ: Αυστηρός, επιβλητικός, αποφασιστικός, απόλυτος μονάρχης, τρυφερός πατέρας

Ε.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

©ΠΡΟΪΔΕΑΣΜΟΙ:

1)   Στίχος 28: Τα λόγια του Δία μας προϊδεάζουν για την επιστροφή του Οδυσσέα και τη μνηστηροφονία.

2)   Στίχοι 29-32: Τα λόγια του Δία μας προϊδεάζουν για την ασφαλή επιστροφή του Τηλέμαχου στην Ιθάκη.

3)   Στίχοι 36-49: Οι εντολές του Δία στον Ερμή μας προϊδεάζουν για το περιπετειώδες ταξίδι του Οδυσσέα από την Ωγυγία στη Σχερία με σχεδία, για τη φιλοξενία και τα δώρα που θα λάβει ο Οδυσσέας από τους Φαίακες και για την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη με καράβι των Φαιάκων.

Ε.ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

 ©ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ: Στίχος 15: Ο βασιλιάς Οδυσσέας παρομοιάζεται με τον πατέρα που συμπεριφέρεται με γλυκύτητα στα παιδιά του.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε

Στίχοι 50 – 165

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.50-65: Προετοιμασία, ταξίδι και άφιξη του Ερμή στην Ωγυγία.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.66-85: Ο Ερμής θαυμάζει το φυσικό τοπίο.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.86-107: Η Καλυψώ υποδέχεται και περιποιείται τον Ερμή.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.108-129: Ο Ερμής ανακοινώνει στην Καλυψώ την απόφαση του Δία.

5^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.130-165: Ξέσπασμα της Καλυψώς και υπόσχεσή της να υπακούσει στην εντολή του Δία.

Β. ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

1)   Η προετοιμασία του Ερμή (στίχοι 51-56)

2)   Το τραγούδι και ο αργαλειός της Καλυψώς (στίχοι 70-71)

3)   Η φιλοξενία του Ερμή από την Καλυψώ (στίχοι 96-107)

4)   Ο θεϊκός φθόνος ή η θεϊκή ζήλια (στίχοι 132-144)

Γ.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

1)   ΕΡΜΗΣ: Υπάκουος, εκτελεστικό όργανο των θεϊκών αποφάσεων

2)   ΚΑΛΥΨΩ: Υπάκουη, τρυφερή, ερωτευμένη με τον Οδυσσέα, φιλόξενη με τον Ερμή

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Θαυμασμός και συγκίνηση του Ερμή για το φυσικό περιβάλλον – Απάθεια του Οδυσσέα.

2)   Τραγούδι (χαρά) της Καλυψώς – Θρήνος του Οδυσσέα.

Ε.ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ: ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ: Στίχοι 59-61: Ο Ερμής παρομοιάζεται με γλάρο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ:

1^η ΕΙΚΟΝΑ: Το εσωτερικό της σπηλιάς (η φωτιά, ο αργαλειός, το τραγούδι της Καλυψώς).

2^η ΕΙΚΟΝΑ: Το δάσος που περιβάλλει την κατοικία της θεάς.

3^η ΕΙΚΟΝΑ: Τα λιβάδια που εκτείνονται μακριά από τη σπηλιά.

Επομένως:

Α) Ανθρώπινο περιβάλλον

Β) Φυσικό περιβάλλον

Γ) Άγριο φυσικό περιβάλλον

- Το λογικό θα ήταν ο Ερμής ερχόμενος να συναντήσει την Καλυψώ να ακολουθήσει τη διαδρομή: α) Λιβάδια, β)Δάσος, γ) Εσωτερικό της σπηλιάς

- ΟΜΩΣ: Στο κέντρο του σύμπαντος της Οδύσσειας βρίσκεται ο άνθρωπος -> ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ

Η σκηνή της άφιξης του Ερμή στην Ωγυγία

 Από τις σκηνές της αποστολής και άφιξης του Ερμή στην Ωγυγία ενδιαφέρουν κυρίως οι εικόνες και μερικές χαρακτηριστικές λεπτομέρειές τους:

• η ετοιμασία του Eρμή, που επαναλαμβάνει εκείνη της Αθηνάς αλλά με προσαρμογή στις ιδιότητες του αγγελιοφόρου των θεών: ο Ερμής δεν κρατάει δόρυ αλλά κηρύκειο·

• το πέταγμα του θεού από τον Όλυμπο και το ακροπάτημά του στα κύματα, σαν τον γλάρο, ως την έξοδό του στην Ωγυγία και την άφιξή του στη σπηλιά της Καλυψώς·

• η σύνθετη εικόνα (οπτική-οσφρητική-ακουστική ) της σπηλιάς και της νεράιδας·

• οι εικόνες του περιβάλλοντος χώρου: του δάσους με τα πουλιά , της κληματαριάς , των πηγών , των λιβαδιών , που συνθέτουν ένα ειδυλλιακό τοπίο.

Στην αρχή, η αφήγηση εναλλάσσεται με την περιγραφή, η κίνηση με τη στάση, ως τη στιγμή που ο Eρμής φτάνει στη σπηλιά. Από εκεί και μετά κυριαρχεί η πλούσια περιγραφή του εσωτερικού της σπηλιάς πρώτα και του περιβάλλοντος χώρου έπειτα. O λόγος της επιμονής του ποιητή στην προβολή του νησιού γίνεται φανερός αμέσως μετά: Το «κι ένας θεός αν έρχονταν εδώ, [...] θα γέμιζε αγαλλίαση η ψυχή του» αντιπαρατίθεται προς τη στάση/κατάσταση του Oδυσσέα: (εκείνος) «στην ακτή καθόταν κι έκλαιγε ...»: Τον Oδυσσέα τον αφήνει αδιάφορο η ομορφιά του νησιού· από εκείνα που λαχταρά τον χωρίζει το πέλαγος, γι’ αυτό και προσηλώνεται σ’ αυτό –θαρρείς εκλιπαρώντας το–, σ’ αντίθεση με την Καλυψώ που «τραγουδά».

Συνάντηση Ερμή-Καλυψώς

Από τη συνάντηση του Ερμή με την Καλυψώ επισημαίνονται:

α. ο χειρισμός της ανακοίνωσης της εντολής του Δία και

β. οι αντιδράσεις της νεράιδας.

 

α. Συγκρίνεται η εντολή του Δία με την ανακοίνωσή της:

• Tην κυρίως εντολή του Δία, που είναι δυσάρεστη για την Kαλυψώ, ο Eρμής την ανακοινώνει προς το τέλος του λόγου του, αλλά με πιο απαιτητικό τρόπο , ώστε να μη μείνουν περιθώρια άρνησης, και τη συνοδεύει με την αναφορά στη μοίρα του Oδυσσέα, εκτενέστερα εδώ, με αρνητικό και θετικό τρόπο , για να τονιστεί προφανώς ότι κανείς δεν μπορεί να την αλλάξει και ότι, επομένως, η μοίρα ευθύνεται για την εντολή.

• Αφαιρεί τα σχετικά με το ταξίδι του Oδυσσέα και με τους Φαίακες , γιατί δεν αφορούν την Καλυψώ, εκτός από τη σχεδία, αλλά η κατασκευή της αφήνεται στην πρωτοβουλία της θεάς.

• Κυρίως όμως προσθέτει στοιχεία προλογίζοντας την ανακοίνωση της εντολής:

– ότι με δυσφορία ανέλαβε να κάνει ένα μακρινό θαλασσινό ταξίδι, που δεν έχει αναψυχές, αλλά και ότι δεν μπορούσε να παραβεί την εντολή του Δία· ο εξομολογητικός αυτός τόνος δημιούργησε οικειότητα και προετοίμασε, έτσι, την υποταγή της Καλυψώς ·

– με μια συνοπτική έπειτα αναφορά στα τρωικά και στους νόστους των ηρώων παρουσιάζει τον Oδυσσέα, χωρίς καν να αναφέρει το όνομά του, ως τον πιο συφοριασμένο από όλους τους συμπολεμιστές του στην Τροία, αφού άραξε ναυαγός στο νησί της χωρίς συντρόφους · είναι, επομένως, αξιολύπητος και άξιος βοήθειας·

– και πριν φύγει, όταν η Καλυψώ έχει ήδη συναινέσει, επαναλαμβάνει την εντολή σαν δική του συμβουλή, για να προφυλάξει, προφανώς, τη θεά από την πιθανή οργή του Δία.

O Eρμής, λοιπόν, δεν μετέφερε την εντολή του Δία ως απλός αγγελιοφόρος, αλλά, χωρίς να αλλοιώσει το περιεχόμενό της, μίλησε με σύνεση και ευγένεια. Αποδείχτηκε έτσι πρόσωπο που ξέρει να χειρίζεται με επιτυχία τις υποθέσεις που του ανατίθενται.

 

β. Από την απάντηση της Καλυψώς (130-61) προκύπτει ότι οι αντιδράσεις της είναι σύμφωνες με όσα έχουμε ακούσει ως τώρα για τη νεράιδα και διαπιστώνεται ότι το ρίγος που τη διαπερνά  και τα οργισμένα λόγια της επιβεβαιώνουν τον μεγάλο έρωτά της για τον Oδυσσέα,  αλλά και τον θεϊκό ανθρωπομορφισμό (έρωτες και ζήλιες, παράπονα και διεκδικήσεις, αλλά και υποταγή στον αφέντη). Υπογραμμίζεται, ακόμη, η επιμονή της στο όψιμο ενδιαφέρον του Δία για τον Οδυσσέα, σε αντίθεση με τη δική της φροντίδα για τον ναυαγό, και η πρόθεσή της να του χαρίσει αθανασία , για να προβάλει έτσι –απεγνωσμένα έστω– τα δικαιώματά της· παρ’ όλα αυτά, είναι πρόθυμη να τον συμβουλεύσει για ένα ταξίδι «χωρίς μεγάλη βλάβη» · τον αγαπάει, άρα, αληθινά.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε

Στίχοι 165 – 251

Α. ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 165-211: Αναχώρηση του Ερμή – Διάλογος Καλυψώς και Οδυσσέα στην ακρογιαλιά.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.212-251: Συνέχιση και ολοκλήρωση του διαλόγου στη σπηλιά.

Β.ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

1)   Το δέσιμο της Καλυψώς με όρκο (στίχοι 197-206).

2)   Η ευσπλαχνία της Καλυψώς (στίχοι 207-211).

3)   Η ζήλια της Καλυψώς για την Πηνελόπη (στίχοι 230-235).

Γ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΚΑΛΥΨΩ: Ερωτευμένη με τον Οδυσσέα, υπάκουη, επίμονη, ζηλιάρα.

-          ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Προβληματισμένος στην αρχή, χαρούμενος στο τέλος, πιστός σε πατρίδα και οικογένεια, πολυμήχανος, δύσπιστος, αποφασιστικός, γενναίος.

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

-          Λύπη Καλυψώς για την αναχώρηση του Οδυσσέα- Χαρά του Οδυσσέα.

   Σκιαγράφηση και αξιολόγηση του ήθους της Καλυψώς και του Οδυσσέα:

Η Καλυψώ συμπεριφέρθηκε με τρυφερότητα και γενναιοδωρία στον αγαπημένο ξένο της· έκανε βέβαια και μια ύστατη προσπάθεια να τον κρατήσει κοντά της ορθώνοντας μπροστά του το κρίσιμο δίλημμα: αθανασία ή Ιθάκη. Από τη στιγμή όμως που άκουσε τη σταθερή απόφαση του Οδυσσέα, του πρόσφερε πρόθυμα ό,τι περνούσε από το χέρι της για την κατασκευή της σχεδίας και το ταξίδι. Εκπλήρωσε έτσι την υπόσχεση που είχε δώσει στον Ερμή και στον ίδιο τον Οδυσσέα  και απέδειξε γνήσια την αγάπη της γι' αυτόν.

Ο Οδυσσέας, προσηλωμένος με μάτια βουρκωμένα στο πέλαγος χωρίς την ελπίδα του νόστου, αιφνιδιάστηκε από την ξαφνική απόφαση της θεάς και προς στιγμήν αμφέβαλε για την ειλικρίνειά της, βρήκε όμως αμέσως τη λύση του όρκου και εξασφαλίστηκε· η Καλυψώ τον χαρακτήρισε γι' αυτό έξυπνο και «πονηρό». Ο ποιητής τον αποκάλεσε πολύμητιν, γιατί χωρίς δισταγμό, αλλά με εξαιρετική διακριτικότητα, απέρριψε τη δελεαστική πρόταση της θεάς και αποφάσισε τον νόστο με τα βάσανα και τους κινδύνους (ένας Οδυσσέας δεν μπορεί να ζήσει χωρίς δράση, αγώνα, κατορθώματα). Ο ίδιος αυτοχαρακτηρίστηκε πολύπαθος και καρτερικός. Και από τη στιγμή που αποφασίστηκε ο νόστος του, δούλεψε ασταμάτητα: κατασκεύασε μόνος του μπροστά στα μάτια μας μέσα σε τέσσερις μέρες  μια ολόκληρη σχεδία· ένα πλοιάριο μάλλον με επίπεδη βάση· και χαρούμενος ανοίχτηκε στο πέλαγος για την πατρίδα· και την κυβέρνησε ξάγρυπνος μέρες δεκαεπτά με τη (Μεγάλη) Άρκτο «στο ζερβό του χέρι». Έδειξε έτσι, εκτός από τη λαχτάρα του νόστου, και τις ναυπηγικές και ναυτικές γνώσεις και ικανότητες του.

 Ανθρωποκεντρισμός της Οδύσσειας:

 Ο Oδυσσέας κάνει στην Oδύσσεια μιαν επιλογή ηρωική: ενώ θα μπορούσε να μείνει στην Kαλυψώ με την αγάπη της και να κερδίσει την αθανασία, προτιμάει μια ζωή θνητού γεμάτη δυσκολίες, μόνο και μόνο για να ξαναβρεί την πατρίδα του και  τη θνητή γυναίκα του, την Πηνελόπη. Έτσι διαλέγει τη μοίρα του ως ανθρώπου με όλα τα βάσανα που της αναλογούν. H επιλογή όμως αυτή δεν γίνεται για την τιμή· γίνεται γιατί αυτή είναι η μοίρα του, η ταυτότητά του, η ζωή του.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε

Στίχοι 252 – 552

Α.ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.252-289: Η κατασκευή της σχεδίας.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.290-310: Η αναχώρηση – Η άνετη πλεύση της σχεδίας και το πλησίασμα στη Σχερία.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ. 311-420: Η συνάντηση με τον Ποσειδώνα – Η τρικυμία – Η εμφάνιση της Λευκοθέης – Η διάλυση της σχεδίας.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.421-550: Η επέμβαση της Αθηνάς – Η σωτηρία και η έξοδος στη στεριά.

Β.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ: Εκδικητικός, δυνατός, κοσμοσείστης.

-          ΛΕΥΚΟΘΕΗ: αντικαταστάτρια της Αθηνάς, εμψυχώτρια του Οδυσσέα, από μηχανής θεός.

-          ΑΘΗΝΑ: Σέβεται και φοβάται τον Ποσειδώνα, επιφυλακτική, έμπρακτη επέμβασή της, βοηθός του Οδυσσέα.

Γ.ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ:

1)   Έτσι λοιπόν και τόσοι οι θεοί άλλαξαν γνώμη, όσο εγώ βρισκόμουν στους Αιθίοπες (στίχοι 315-316).

2)   Όμως κι εγώ το λέω: θα χορτάσει για καλά τη μαύρη μοίρα του (στίχος 320).

3)   Ποιος αθάνατος πάλι μου πλέκει δόλο (στίχος 393).

4)   Με μύρια πάθη περιπλανήσου στα πελάγη (στίχος 415)

ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ – ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΘΕΩΝ

-          Επιφάνεια της Λευκοθέης.

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

àΗ χαρά του Οδυσσέα για την αναχώρησή του – ο βουβός πόνος της Καλυψώς.

àΗ αρνητική επέμβαση του Ποσειδώνα – οι θετικές επεμβάσεις της Λευκοθέης και της Αθηνάς.

Δ.ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

©ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ «ΑΠΟ ΜΗΧΑΝΗΣ ΘΕΟΥ»:

-          Πρόκειται για ένα εύρημα που διασώζει τα σχέδια του δημιουργού όταν αυτά κινδυνεύουν να ματαιωθούν. Η «μηχανή» ήταν ένας γερανός που βοηθούσε τους ηθοποιούς να ανυψώνονται αρκετά μέτρα πάνω από τη σκηνή.

-          Η Λευκοθέη λειτουργεί ως από μηχανής θεός, αφού η Αθηνά δεν μπορεί να εμφανιστεί λόγω Ποσειδώνα, και σώζει τον Οδυσσέα.

©ΣΥΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ:

Στην Ενότητα αυτή συνεχίζεται η 7η μέρα της Οδύσσειας και αρχίζει η 8η με την κατασκευή της σχεδίας, αλλά στη συνέχεια χωρίς να δηλώνεται δύση, ύπνος ή άλλη ανατολή, όπως μας έχει συνηθίσει ως τώρα ο ποιητής, αναλώνονται αρκετές μέρες με αριθμητική μόνο αναφορά: «είχε πια συμπληρώσει μέρες τέσσερις» , «και ποντοπόρησε μέρες δεκαεπτά» . Αν εξαιρέσουμε την πρώτη μέρα από τις 4 και την πρώτη από τις 17, οι υπόλοιπες 19 μέρες περνούν «"άδειες" από αφηγηματική ύλη».

Δίνεται λοιπόν η ευκαιρία να συζητηθεί η σχέση αφήγησης-χρόνου:

α) Ο αφηγηματικός χρόνος σε μια διαλογική σκηνή είναι σχεδόν ίσος με τον πραγματικό χρόνο.

β) Στην περιγραφική αφήγηση όμως υπάρχουν περιπτώσεις που ο χρόνος διαρκεί ελάχιστα σε σχέση με τον πραγματικό, όπως π.χ. στις τρεις από τις τέσσερις μέρες της κατασκευής της σχεδίας  και στις 16 από τις 17 του ταξιδιού , που δεν έχουν κανένα αφηγηματικό περιεχόμενο, ή στον χρόνο του γεύματος που συνοψίζεται σε έναν μόνο στίχο . Στις περιπτώσεις αυτές η αφήγηση συστέλλει τον χρόνο (διατρέχει χρόνο πολύ με αριθμητική κυρίως αναφορά ή με αφαίρεση), όπως σε άλλες τον διαστέλλει (εντάσσει εκτενή αφηγηματική ύλη σε μικρό χρονικό διάστημα.

Η Ενότητα κλείνει με την αρχή της 18ης μέρας του ταξιδιού (της 29ης από την αρχή της Οδύσσειας), «όταν πήραν να φαίνονται [...] της Φαιακίδας τα βουνά», όταν δηλαδή έφτανε ο Οδυσσέας στο τέλος σχεδόν του προγραμματισμένου από τον Δία εικοσαήμερου ταξιδιού του, δεν έχει όμως ακόμα περάσει τα επίσης προγραμματισμένα πάθη θα τα περάσει στις τρεις μέρες που απομένουν.

1)   Στίχοι 258-289: Σε 32 στίχους ο ποιητής αφηγείται γεγονότα που συνέβησαν μέσα σε 4 ημέρες.

2)   Στίχοι 300-307: Σε 8 μόλις στίχους ο Όμηρος καλύπτει ένα διάστημα 17 ημερών.

©ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ: O μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

-          Στίχοι 329-345

©ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΝΟΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ:

1)   Σημάδια που προμηνύουν την τρικυμία.

2)   Ξέσπασμα της τρικυμίας.

3)   Κορύφωση της τρικυμίας.

4)   Εξαφάνιση της τρικυμίας.

Ε.ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ:

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ:

Σε μια απλή παρομοίωση παρομοιάζονται δύο έννοιες, για παράδειγμα, η Iνώ με πουλί (371), ο κορμός του δέντρου με άλογο (407-408), ο Oδυσσέας με καλό πατέρα (ε 15). Στην επική ποίηση όμως (και όχι μόνο) συναντούμε και παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες/διεξοδικές· σ’ αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή και γνωστή, άρα, στον ομηρικό, τουλάχιστον, ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά.

Κατά την ανάλυση μιας εκτεταμένης παρομοίωσης διακρίνουμε:

α. τι παρομοιάζεται (εδώ, π.χ., η σχεδία του Oδυσσέα στη θάλασσα) (αναφορικό μέρος)

β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο) (δεικτικό μέρος)

γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο)

δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης  φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα, καθώς
την παραλληλίζει με μια γνωστή (στον ομηρικό τουλάχιστον ακροατή) εικόνα, συμπληρώνει συχνά την περιγραφή και την πλουτίζει, καθώς εισάγει στον ηρωικό κόσμο του έπους στοιχεία της καθημερινής
ζωής (εδώ, από τη φύση).

1)   Στίχοι 355-356: η εξαγωγή του αλμυρού νερού από το στόμα του Οδυσσέα παρομοιάζεται με το κελάρυσμα ενός χειμάρρου.

2)   Στίχοι 362-364: οι άνεμοι που πηγαινοφέρνουν εδώ κι εκεί τη σχεδία παρομοιάζονται με το χειμερινό βοριά που σαρώνει στον κάμπο τα αγκάθια.

3)   Στίχοι 405-406: το σκόρπισμα των μαδεριών της σχεδίας παρομοιάζεται με το σκόρπισμα των ξερών άχυρων της θημωνιάς από τον άνεμο.

Στίχοι 435-441: η αγαλλίαση του Οδυσσέα στη θέα της δασωμένης στεριάς παρομοιάζεται με την αγαλλίαση που νιώθουν τα παιδιά στη θέα του πατέρα τους που αναρρώνει από βαριά ασθένεια.

 • H μακρόχρονη αρρώστια του πατέρα αντιστοιχεί στην (τριήμερη ή πολύχρονη) ταλαιπωρία του Oδυσσέα.

• «O φριχτός δαίμονας», που βασανίζει τον πατέρα, αντιστοιχεί στον Ποσειδώνα, που βασανίζει τον Oδυσσέα.

• Oι θεοί που σώζουν τον πατέρα αντιστοιχούν στους θεούς που βοηθούν τον Oδυσσέα.

• Tα παιδιά που χαίρονται με την υγεία του πατέρα τους αντιστοιχούν στον Τηλέμαχο, ο οποίος θα χαρεί με τον νόστο του πατέρα του, που εξισώνεται έτσι με επάνοδο στη ζωή από πιθανό θάνατο.

ε. υλικό για την παρομοίωση αντλείται από την οικογενειακή ζωή.

 Οι τρεις επιθέσεις του Ποσειδώνα και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του Οδυσσέα.

		γ. κύμα μεγάλο, άγριο, φοβερό και κατακόρυφο διαλύει τη σχεδία
		γ. κολυμπάει με δύναμη
	β. κύμα σαρωτικό ταρακούνησε τη σχεδία – συνέτριψε το κατάρτι – ο Oδυσσέας βρέθηκε μακριά
	β. αρπάζεται από τη σχεδία και προσπαθεί να σωθεί
α. φυσούν όλοι οι άνεμοι και σηκώνουν τεράστιο κύμα
α. λύγισε η ψυχή του - φοβάται τον άδοξο θάνατο

                   

                Αποκλιμάκωση της τρικυμίας

	το κύμα έσπαζε ακόμη φοβερό πάνω στις ξέρες
	λιποψυχεί και αναζητεί λύση...
έπεσε ο άνεμος και φάνηκε η στεριά
ο Oδυσσέας αγάλλεται και κολυμπάει γρήγορα...		το στόμιο ενός ποταμούδεν το χτυπούσε ο άνεμος
		κολυμπώντας φτάνει ως εκεί και σώζεται

ΡΑΨΩΔΙΑ ι

Στίχοι 240 – 512

Α. ΔΟΜΗ:

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.240-339: Η άφιξη  στη σπηλιά του Πολύφημου – Η πρώτη οδυνηρή γνωριμία με τον Κύκλωπα.

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.340-418: Η προετοιμασία του πασσάλου – Ο Οδυσσέας μεθάει τον Κύκλωπα.

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.419- 466: Η τύφλωση του Πολύφημου.

4^η ΕΝΟΤΗΤΑ: στ.467-512: Η έξοδος από τη σπηλιά.

Β.ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΩΠΩΝ: Οι Κύκλωπες

• ζουν απομονωμένοι μέσα σε σπηλιές· δεν έχουν θεσμούς (φιλοξενίας π.χ.) ούτε κάποια οργάνωση κοινωνική ή πολιτική (επικοινωνία μεταξύ τους, συνέλευση για τη συζήτηση κοινών θεμάτων και λήψη αποφάσεων) ούτε δεσμεύσεις ηθικές (αίσθηση δικαίου, π.χ.)· δεν έχουν τεχνίτες για την κατασκευή καραβιών, ώστε να επικοινωνούν με άλλους τόπους· δεν σέβονται τους θεούς·

• παρουσιάζονται τερατόμορφοι (γιγαντόσωμοι και μονόφθαλμοι ), υπερφυσικά δυνατοί και ανθρωποφάγοι, ανήκουν όμως στην κατηγορία του ανθρώπινου γένους, αφού μιλούν και σκέπτονται (απλοϊκότατα βέβαια, γι’ αυτό και εύκολα εξαπατώνται), ανάβουν φωτιά, εκμεταλλεύονται γιδοπρόβατα, κτλ.

→ Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι Κύκλωπες «αντικατοπτρίζουν περισσότερο πρωτόγονες καταστάσεις της ανθρωπότητας παρά αληθινά τέρατα».

6. Σ’ αυτόν τον προπολιτισμικό κόσμο εισβάλλει ο πολιτισμένος  ήρωας με σκοπό να τον γνωρίσει, επιχειρεί όμως και να τον φέρει, εκβιαστικά, στο επίπεδο του δικού του πολιτισμού: παρουσιάζεται στον Κύκλωπα ως ικέτης και του μιλά στην αρχή με ειλικρίνεια διεκδικώντας τα δικαιώματα του ικέτη και του ξένου στο όνομα του Ξένιου Δία , ο Κύκλωπας όμως μένει ασυγκίνητος από τις ηθικές αξίες του πολιτισμένου κόσμου · ο Οδυσσέας θεωρεί κακούργημα την ανθρωποφαγία του, που την τιμωρεί ο Δίας , ο Κύκλωπας όμως τρώει ανθρώπους όπως πίνει το γάλα του . H σύγκρουσή τους είναι αναπόφευκτη αλλά με τρόπους και μέσα εντελώς διαφορετικά:

• O Κύκλωπας παρουσιάζεται πελώριος και υπερφυσικά δυνατός, όταν κλείνει την είσοδο της σπηλιάς (266) και όταν κομματιάζει και καταβροχθίζει τους συντρόφους , αλλά αφελής, όταν προσπαθεί ν’ αποσπάσει χρήσιμες γι’ αυτόν πληροφορίες .

• O Οδυσσέας, καθώς δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον αντίπαλό του στη σωματική δύναμη, και οι συνθήκες δεν του επιτρέπουν να χρησιμοποιήσει ξίφος , αξιοποιεί στο έπακρο την μῆτιν –το μόνο όπλο του απέναντι στην τερατώδη δύναμη του Κύκλωπα– και εκμεταλλεύεται τη χοντροκεφαλιά του: τον παραπλανά με τις ψευδείς πληροφορίες για το καράβι τους και για το όνομά του , τον εξαπατά με το κρασί , κοιμισμένο και μεθυσμένο τον τυφλώνει και τον εξουδετερώνει ως απειλή , όχι όμως και ως δύναμη, που τη θέτει τώρα στη δική του υπηρεσία· έτσι, και με το εύρημα των κριαριών κατορθώνει και βγαίνει από τη σπηλιά με τους έξι συντρόφους που του απόμειναν.

→ Από την αναμέτρησή τους νικητής, μέχρις εδώ, βγαίνει ο πολύμητις (και χωρίς καμιά θεϊκή επέμβαση αυτή τη φορά), όχι όμως χωρίς απώλειες, που είναι πάντοτε οδυνηρές για έναν αρχηγό – ο καρπός της γνώσης πληρώνεται.

Γ.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ:

-          ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ: Συνετοί, υπάκουοι με σεβασμό προς τον Οδυσσέα, πειθαρχημένοι, φοβισμένοι.

-          ΠΟΛΥΦΗΜΟΣ: Άγριος, μη κοινωνικός, αφιλόξενος, δε σέβεται θεούς, ούτε άγραφους ανθρώπινους νόμους, υπερφίαλος, κουτοπόνηρος, είρωνας, ανόητος.

-          ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΚΥΚΛΩΠΕΣ: Αντικοινωνικοί, αναίσθητοι, απολίτιστοι.

- ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Στη σπηλιά του Πολύφημου ο ήρωας δεν είναι ακόμη πολύπαθος· τον χαρακτηρίζει τόλμη και διάθεση ερευνητική. Δοκιμάζει έτσι τον Κύκλωπα στο όνομα του Ξένιου Δία. Και όταν διαπιστώνει τη στάση του απέναντι στους θεούς, αρχίζει να παίρνει προφυλάξεις (με την πλαστή ιστορία για το καράβι τους), ενώ, όταν δοκιμάζεται (με την απώλεια έξι συντρόφων), επιστρατεύει κάθε δολερό τέχνασμα (το κρασί, την τύφλωση, το πλαστό όνομα, τη φυγή κάτω από τα κριάρια), εξουδετερώνει τον γίγαντα και σώζεται μαζί με τους υπόλοιπους έξι συντρόφους. Επιβεβαιώνει έτσι στο έπακρο τους χαρακτηρισμούς του πολύτροπου/του πολυμήχανου, ως επικός ήρωας όμως δεν αποφεύγει την καυχησιολογία –και δίνει στοιχεία στον Πολύφημο για την κατάρα του– ούτε την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων – και προσβάλλει τον Ποσειδώνα. Γίνεται έτσι υβριστής, γι’ αυτό ο Δίας, αντί να δεχτεί τη θυσία του, καθορίζει την τιμωρία του. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας, πληρώνοντας το αμάρτημά του και αναπτύσσοντας καρτερία στις συμφορές, θα αποδειχτεί και πολύπαθος και καρτερικός.

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ:

1)   Σύνεση των συντρόφων – Ανοησία του Οδυσσέα.

2)   Επίκληση των θεών και των άγραφων νόμων της φιλοξενίας από μέρους του Οδυσσέα – Άρνηση των θεών και της φιλοξενίας από μέρους του Κύκλωπα.

3)   Κουτοπονηριά του Πολύφημου – Σύνεση, εξυπνάδα και προνοητικότητα του Οδυσσέα.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ:

-          Ανάμεσα στη βαρβαρότητα και στον πολιτισμό.

-          Στο ανθρώπινο και στο μη ανθρώπινο στοιχείο.

-          Στη σωματική δύναμη και στη δύναμη του νου.

ΕΠΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ:

Ο Πολύφημος αγνοεί αυτό που γνωρίζουν όλοι οι ακροατές, ότι δηλαδή ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του είναι κρυμμένοι κάτω από τις κοιλιές των

 κριαριών.

 Η Ύβρις του Οδυσσέα

Οι φάσεις της κλιμακούμενης πορείας του (νικητή) Oδυσσέα προς την ύβρη και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του (ηττημένου) Πολύφημου:

α. Μετά τις βιαστικές αλλά ψύχραιμες ενέργειες του και την αίσθηση μιας σιγουριάς , ο Οδυσσέας θριαμβολογεί χλευάζοντας τον ηττημένο αντίπαλο: υπογραμμίζει τη γενναιότητά του και τη δίκαιη τιμωρία του Κύκλωπα, αλλά την αποδίδει στον Ξένιο Δία, στο όνομα του οποίου μάταια είχε ζητήσει φιλοξενία .

– Οργισμένος ο τυφλωμένος Κύκλωπας αντιδρά με πρωτογονισμό: οδηγημένος από τη φωνή του Oδυσσέα εκσφενδονίζει καταπάνω τους «μια κορυφή ψηλού βουνού», που απείλησε το καράβι και το γύρισε πίσω, η ναυτική εμπειρία του ήρωα όμως απέτρεψε το κακό .

β. Πιο σίγουρος τώρα ο Οδυσσέας («δυο φορές μακρύτερα από πριν»), παρά την αποτρεπτική συμβουλή των συντρόφων του, προκαλεί τον Κύκλωπα καυχώμενος για την επιτυχία του: θεωρεί δικό του κατόρθωμα την τύφλωση και αποκαλύπτει την ταυτότητά του με όλους τους επίσημους τίτλους της – από Oὖτις ξαναέγινε Oδυσσέας.

– H αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα ενεργοποιεί τη μνήμη του Πολύφημου: θυμάται μια παλιά προφητεία και, με βάση το δικό του μέγεθος, εκπλήσσεται με την ασημαντότητα του ανθρώπου που, για να τον τυφλώσει, χρησιμοποίησε απάτη. Επιχειρεί στη συνέχεια να ανταποδώσει –αλλά εντελώς αδέξια– την απάτη και κάνει λόγο για τον πατέρα του, τον Ποσειδώνα, ως τον μόνο που μπορεί να τον γιατρέψει.

γ. O Οδυσσέας άκουσε για δεύτερη φορά τώρα ότι ο Ποσειδώνας είναι πατέρας του Πολύφημου, αλλά δεν συγκρατείται· και δεν απευθύνεται μόνο εκδικητικά στον Κύκλωπα, αλλά προσβάλλει και τον μεγάλο θεό της θάλασσας περιφρονώντας τη δύναμή του (και βρίσκεται στον χώρο του)· ξεπέρασε έτσι τα ανθρώπινα όρια.

– H αντίδραση του Πολύφημου: απευθύνει παράκληση στον πατέρα του και –με τα στοιχεία που διαθέτει πια– διατυπώνει μια διαζευκτική κατάρα για τον Oδυσσέα, που ο Ποσειδώνας την εισάκουσε αμέσως , χωρίς να καθορίσει όμως ποια εκδοχή της θα ισχύσει

→ Οι τρεις σύντομοι λόγοι του Oδυσσέα προς τον Κύκλωπα, κατιόντες ως προς την έκταση (6/<5> - 4 - 3 στ., αντίστοιχα) ανιόντες όμως, ως προς την ένταση, υπογραμμίζουν τη διάθεση του ήρωα για θριαμβολογία, που κλιμακώνεται, έχει ωστόσο ψυχολογική εξήγηση: η αίσθηση της προσωπικής επιτυχίας (εξαπάτησε – τύφλωσε – αποδυνάμωσε έναν γίγαντα), ήταν φυσικό να μεγαλώσει, όταν ο Οδυσσέας, με την ιδέα ότι ξέφυγε τον κίνδυνο, θέλησε ως ήρωας επικός να πανηγυρίσει τη νίκη του, εκδικούμενος έτσι και την απώλεια των έξι συντρόφων του. Aρχίζει λοιπόν να θριαμβολογεί σεμνά στην αρχή, υπεροπτικά στη συνέχεια και προσβλητικά τέλος για τον ίδιο τον Ποσειδώνα· έφτασε έτσι στην ύβρη, δηλαδή σε υπέρβαση των ορίων του.

Την υπέρβαση αυτή οι θεοί την εχθρεύονται· ή, μάλλον, η υπέρβαση προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση και ακολουθεί η τιμωρία/η τίση, αν ο πορευόμενος προς την ύβρη αδιαφορήσει για την (με κάποιον τρόπο) προειδοποίηση των θεών να σταματήσει αυτή την πορεία· σχηματικά:

ύβρη → νέμεση → τίση.